بزرگداشت عاشورا و مراقبت های زیست محیطی

چاپ شده در روزنامه همدلی، شماره 438، دوشنبه 19 مهر 1395
1. در بزرگداشت عاشورا و یاد سالار شهیدان باید سبز و طبیعت‌دوست بود و محیط زیست و اکولوژی را تا جای امکان پاس داشت. برگزاری آیین‌های عاشورا اگر بدون توجه به مسائل زیست محیطی باشد علی‌القاعده نمی‌تواند مورد تایید آموزه‌های دینی و روح بلند سالار شهیدان(ع) باشد. برگزارکنندگان آیین‌های عاشورایی باید چنان رفتار کنند که اگر برنامه‌ها و آیین‌های عاشورایی به سمع و نظر کارشناسان و دلسوزان محیط زیست برسد، آن را با اصل احترام به محیط زیست سازوار ببینند. به یاد داشته باشیم که میلیون‌ها انسانی که در گوشه و کنار جهان هنوز حتی نام حسین(ع) را نشنیده‌اند او را در آیینه رفتار ما مشاهده می‌کنند. بی‌توجهی ما به مسائل زیست محیطی در آیین‌های عاشورایی خدای ناکرده به این پندار نادرست دامن می‌زند که شاید اسلام به محیط زیست بی‌توجه است.
2. از بایسته‌های زیست محیطی بزرگداشت عاشورا مراقبت کامل از درختان است. استفاده از شاخ و برگ درختان سبز در آیین‌های عاشورایی مناسب نیست. در برخی از مناطق برای برپایی طاق نصرت‌ها یا تکیه‌گاه‌ها از ساقه‌ها و شاخه‌های درختان سبز استفاده می‌شود. کشور ما به شدت خشک و کم آب است. گاه برای برپایی هر درخت و حتی یک شاخه آن هزاران لیتر آب مصرف شده است. گمان نمی‌رود اولیای دین ما راضی باشند با قطع درختان یا آسیب زدن به شاخ و برگشان یاد و نام آنان را گرامی بداریم. برای برپایی طاق نصرت و تکیه‌گاه‌ها ابزارها و وسایل دیگر جز درختان سبز وجود دارد. به‌ویژه استفاده از شاخ و برگ درخت نخل که برابر برخی روایات به احترام آن توصیه شده است، توجیه شرعی و عقلانی ندارد. فضای سبز موجود در کشور ما با زحمت و دشواری، حفظ و اداره می-شود. در کشورهای به شدت سرسبز، درختان دارای شناسنامه‌اند و حتی آسیب جزیی به آنها هم گاه دارای جریمه‌های سنگینی است. ما که اصولاً در سرزمینی خشک زندگی می‌کنیم به پاسداری تمام‌عیار از درختان سزاوارتریم. جا دارد از درختانی که در نزدیکی تکیه‌گاه‌ها و محل‌های برگزاری آیین‌های عاشورا قرار دارند، با تمام وجود مراقبت کنیم.
3. بسیاری از کلان‌شهرهای ما با مشکل آلودگی دست به گریبان‌اند. آیین‌های عاشورایی نباید در وخیم‌تر شدن این وضع سهیم باشد. می‌توان محل استقرار تکیه‌ها و گردهمایی‌ها را به گونه‌ای انتخاب کرد که تا جای امکان از ترافیک سنگین وسایل نقلیه پیشگیری شود. هیات‌های مذهبی می‌توانند با هماهنگی مسئولان راهنمایی و رانندگی مکان‌های هر چه مناسب‌تری را برای گردهمایی‌ها انتخاب کنند. اختصاص برخی مناطق یا خیابان‌ها به محل برگزاری مراسم و آیین‌های عاشورایی و منع ‌‌تردد وسایل نقلیه در آن‌ها هم فضای مناسب، ایمن و آرامی را برای برگزاری مراسم فراهم می‌کند و هم از ازدحام وسایل نقلیه و تولید حجم عظیمی از آلاینده‌ها پیشگیری می‌کند. شاید برگزاری مراسم کوچک و محدود محله‌ای هم به نوعی در کاهش رفت و آمد وسایل نقلیه کمک کند.
4. در بسیاری از آیین‌های عاشورایی مقادیر فراوانی غذا و نوشیدنی‌ تهیه و توزیع می‌شود. البته آنچه در این میان جای آن خالی است توزیع محصولات فرهنگی است که بیانگر پیام‌ها و اهداف و راه و رسم امام حسین(ع) باشد. جدا از این نکته در توزیع غذا و نوشیدنی در آیین‌های عاشورا باید جانب اعتدال و تناسب را رعایت کرد. درست است که احسان و اطعام به نام سالار شهیدان(ع) و در آیین‌های مربوط به آن امام شهید، اجر و پاداش خاص خود را دارد، اما اسراف و تبذیر در هر حال نکوهیده است. انتساب و ارتباط یک عمل با عاشورا و امام حسین(ع) حکم شرعی آن را تغییر نمی‌دهد. اسراف و تبذیر در هر حال ممنوع است. زیبنده نیست در حاشیه آیین‌های امام حسین(ع) شاهد دورریز مواد غذایی مصرف نشده یا نیمه مصرف شده باشیم. ضرورت ندارد همه اطعام‌ها و احسان‌هایی که به نام سیدالشهداء صورت می‌گیرد، تنها در یک یا دو روز متمرکز باشد تا برخی از آنها بی‌مصرف بماند، یا به خوبی مصرف نشود. می‌توان با برنامه‌ریزی و گزینش زمان و مکان مناسب برای مصرف این احسان‌ها خوان پربرکت امام حسین(ع) را در طول سال گسترده نگه داشت و نیازمندان واقعی را از این منبع پربرکت برخوردار ساخت. برابر حدیثی از پیامبر خدا(ص): «زمین همچون‌ مادر مهربان ماست.» منابع زمین محدود است. نباید محصولاتی را که از شیره جان این مادر مهربان استخراج می‌کنیم به هدر دهیم.
5. در انتخاب نوع ظرف غذا و نوشیدنی‌هایی که در آیین‌های عاشورایی توزیع می‌شود افزون بر رعایت سلامت کامل مصرف‌کنندگان باید به اصول زیست محیطی توجه کنیم. استفاده از ظرف‌های با مبدا گیاهی که پس از مصرف، آسان‌تر جذب محیط‌زیست می‌شوند، باید مورد توجه بانیان نیکوکار قرار گیرد. تولید انبوهی از ظروف یکبار مصرف که پسماندهای آن به سختی جذب طبیعت می‌شود، هرگز زیبنده آیین‌های عاشورایی نیست. در استفاده از بنرهای تبلیغاتی مربوط به عاشورا هم می‌توان و باید جانب محیط زیست را پاس داشت. استفاده از حجم متناسبی از بنرهای تبلیغاتی و پرهیز از زیاده‌روی در استفاده از آنها، استفاده از بنرهایی که به لحاظ ماندگاری ماناترند و می‌توان در سال‌های آینده هم از آن‌ها استفاده کرد، یا کاربرد بنرهایی که از موادی تشکیل شده‌اند که قابلیت جذب بالاتری داشته باشد، بسی سودمند است.
6. مناسب است شرکت‌کنندگان در آیین‌های عاشورایی و به‌ویژه مدیران و مسئولان هیات‌ها، مدیریت پسماندهای خشک و تر باقی‌مانده پس از مراسم گوناگون را بخشی از شرکت در مراسم عاشورای حسینی(ع) قلمداد کنند. زیبنده نیست که گردآوری و ساماندهی پسماندهای آیین‌های عاشورایی بر دوش شهرداری‌ها، که نهادهایی عمومی‌اند، بیفتد. شهرداری‌ها امروزه بیش‌وکم در اداره امور شهرها با مشکل مواجهند. بسیاری از آنها امور عادی شهر را با فروش تراکم مدیریت می‌کنند! امری که به نوبه خود آسیب‌های جدی به پیکر کلان‌شهرها وارد می‌کند. آنان که توفیق شرکت در آیین‌های عاشورایی را دارند از هر کس سزوارترند که از تحمیل بودجه و هزینه مضاعف بر این نهاد پیشگیری کنند. گمان نمی‌رود که پاداش مشارکت داوطلبانه در این امر خداپسندانه از ثواب شرکت در آیین‌های عاشورایی کمتر باشد؛ بلکه این امر بخش جدایی‌ناپذیر مراسم است. همان‌گونه که آیین‌های عاشورایی ذاتاً مردمی است، این بخش از مراسم که از لوازم آن است نیز باید داوطلبانه توسط مردم و به دور از تحمیل هزینه بر نهادهای دولتی یا عمومی باشد. بگذریم از این‌که مشارکت در این امر نشان تواضع و خاکساری در پیشگاه خداوند و اظهار اوج احترام به امام حسین(ع) و آیین‌های بزرگداشت اوست.
7. ما در سرزمینی خشک و کم آب زندگی می‌کنیم. عقل و مبانی دینی به گونه‌ای تاکیدآمیز ما را فرمان می‌دهد تا در پاسداشت این نعمت عزیز خدادادی کوشا باشیم. هرگز زیبنده نیست در گوشه‌وکنار محل‌های برگزاری آیین‌های عاشورایی شاهد هدررفت آب باشیم. ضرورتی ندارد گوسفندان قربانی را در معابر و خیابان‌های عمومی و احیاناً پیش روی کودکان ذبح کنیم تا افزون بر پیامدهای روانی نامطلوب بر کودکانمان، برای تمیز کردن گذرگاه‌های عمومی مقادیر زیادی آب مصرف کنیم؛ آبی که به گفته بسیاری از کارشناسان از علل بحران‌ها و درگیری‌های آینده جهان به‌ویژه در منطقه خشک ماست.
8. حفظ آیین‌های سنتی عاشورایی بخشی از نگهداری فرهنگ این سرزمین است. نگهداری این تنوع و اصالت یک ارزش است. با این حال می‌توان آیین‌های سنتی را از صافی «مراقبت از محیط زیست» گذرانید و آنها را هر چه متناسب‌تر با اصول حفظ محیط زیست و زیست بوم کرد. برای دستیابی به این هدف، تعامل کارشناسان محیط‌زیست و دلسوزان زیست‌بوم با دست‌اندرکاران هیات‌های مذهبی بسیار راهگشاست. برای نمونه قطع درخت برای برافروختن آتش‌های غیرضرور از اقداماتی است که باید شدیداً از آن پرهیز کرد. همچنان که در استان لرستان سال‌هاست دلسوزان محیط زیست در زمینه آیین گِل‌مالی برای پیشگیری از قطع درختان بلوط دغدغدها و پیشنهادهای مناسبی دارند که جا دارد آنها را پیگیری و اجرایی کرد.
9. برای دستیابی به موارد پیش گفته و جز آنها مسئله محیط زیست باید در کانون توجه هسته‌های مدیریتی آیین‌های عاشورایی قرار گیرد. تعامل سازنده با نهادهای زیست محیطی و کارشناسان، برگزاری کلاس‌های آموزشی و توجیهی، تعیین شماری از شرکت‌کنندگان جوان در آیین‌های عاشورایی به عنوان مسئولان محیط زیست که علایم و نمادهای محیط‌زیستی را هم با خود حمل کنند در جلب توجه مردم به رعایت دقیق و همه‌جانبه مسائل زیست- محیطی موثر است. جا دارد دلسوزان محیط‌زیست و به‌ویژه سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه محیط زیست تعامل مثبت و سازنده‌ای با برگزارکنندگان آیین‌های عاشورا و به طور کلی آیین‌های دینی و مذهبی داشته باشند و از این زمینه برای ترویج و توسعه فرهنگ مراقبت از محیط زیست بکوشند.
10. همچنان که اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با الهام از مبانی اسلامی تصریح کرده است حفاظت از محیط زیست یک وظیفه همگانی است و آلودگی و تخریب آن روا نیست. باید به یاد داشته باشیم که زمین و منابع آن فقط متعلق به ما نیست. نسل‌های آینده هم در این نعمت خدادادی شریک‌اند. تعرض به محیط زیست و بهر‌ه‌برداری ناروا از آن در بسیاری از موارد مصداق تعرض به حق‌الناس و نمونه منکر است. نیز تلاش‌های دلسوزانه برای پاسداشت محیط زیست نمونه روشن تلاش برای ترویج خیر عمومی و مصداق امر به معروف است؛ همان خیر و معروفی که گسترش آن از آرمان‌های سالار شهیدان(ع) بود و او در این باره جان پاکش را در کف نهاد.