مصاحبه درباره جايگاه مسجد

پنجشنبه، 31 مرداد 1392 ساعت 12:45

حجت الاسلام نوبهار در گفت وگو با شفقنا: نباید مسجد را با حزب سیاسی و دانشگاه اشتباه گرفت/ از منظر جهانی، مسلمانان به «مساجد جامعه ساز» سخت نیازمندند.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: ما وقتی می توانیم با دست پر از حق مسلمان ها برای داشتن مساجد در کشورهای غیر اسلامی صحبت کنیم که همزمان از حق غیر مسلمان ها برای داشتن معابد و مراکز دینی در کشورهای اسلامی حمایت کرده باشیم.

حجت الاسلام و المسلمین دکتر رحیم نوبهار در گفت وگو با شفقنا(پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه) اضافه کرد: مساجد باید سفیران رحمت، مبین تعریفی عقلانی و رحمانی از اسلام و کانون آرامش و رحمت باشند.

گفت وگوی شفقنا را به مناسبت روز جهانی مسجد، با دکتر نوبهار در ادامه می خوانید.

شفقنا: جایگاه مسجد در اسلام کجاست و رابطه شیعیان با این نهاد چگونه است؟

نوبهار: برابر مسلمات تاریخی ساخت و بنای مسجد جزء اولین اقدامات پیامبر(ص) بوده است. پیامبر(ص) در مسیر هجرت به مدینه، طی چند روزی که در محله قبا اقامت داشتند، مسجد قبا را ساختند. همچنین با ورود به مدینه، ساخت مسجد النبی جزء اولین اقدامات ایشان بوده است. بنابراین مسجد عنصر کانونی و محوری در اسلام است. بعد از رحلت پیامبر(ص)، از نهاد مسجد و حتی نهاد نماز جمعه سوء استفاده های سیاسی شد، مساجد حکومتی، نماز و عبادت مومنان را ابزار سوء استفاده قرار دادند. این امر باعث شد شیعیان و پیروان اهل بیت(ع) تلخی ها و دشواری های فراوانی را تجربه کردند.

امام سجاد علیه السلام ملزم به شرکت در خطبه های نماز جمعه حکام زمان خود بودند. خطیب جمعه بر منبر رسول الله(ص)،  امام علی(ع)را دشنام می داد و ایشان باید می نشستند و گوش می کردند. چنین پیشینه های تاریخی بر رابطه پیروان اهل بیت(ع) با مسجد تأثیرات بدی داشته است. هدف من از طرح این پیشینه نه بازگشت به آن، که توجه دادن به لزوم رهایی از آن است. ما از لحاظ ذهنی و عملی باید از این عقبه فکری جدا شویم. در دنیایی که همه می کوشند در عرصه عمومی حضور پیدا کنند، برخی از مسلمانان برای برگزاری آیین های دینی خود، در خانه ها جمع می شوند. این رویکرد مناسبی نیست.

شفقنا: این وضعیت مختص شیعیان ایران است؟

نوبهار: شدت و ضعف دارد. اما این عقبه تاریخی، رابطه خاصی را با مسجد برای شیعیان رقم زده است. البته این وضعیت هشداری برای حکومت هاست که نهادهای مقدس را مقدس نگاه دارند و از آنها سوء استفاده نکنند؛ زیرا در غیر این صورت آن نهادها آسیب می بینند.

شفقنا: به غیر از عدم استقبال عمومی بخش هایی از جامعه ما از مسجد، چرا به طور خاص جوانان از این نهاد استقبال نمی کنند؟ دلیل را همان سابقه تاریخی می دانید یا دلایل دیگری هم قایل هستید؟

نوبهار: همانطور که اشاره کردم، این سوء استفاده سیاسی می تواند امروزه به نحو دیگری تکرار شود. ولی در هر حال یگانه عامل نیست. ممکن است افرادی هم بی توجه به آن زمینه تاریخی باشند. به قول جامعه گرایان، دیدگاه های تاریخی از طریق خانواده و محیط آموزشی بر سر ما می ریزند. ولی این به معنای نفی عوامل دیگر نیست. برای نحوه زیست و تعامل اخلاقی، اجتماعی و رفتاری روحانی مسجد با مسجدیان نقشی محوری قائلم. در خصوص این عامل به خیلی از حوزه ها می شود اشاره کرد. سطح دانش در جامعه ما به شدت در حال افزایش است. توقع اعلام شده و نشده مردم، ارتقای سطح دانش روحانیون مساجد است که برای  تحقق آن به یک جهش نیاز داریم. ما باید برای ارتقای سطح علمی و توسعه حس تعامل روحانیون مساجد با جامعه و بویژه حوانان تلاش کنیم. من انجام این کار را نه دولتی و نه حکومتی می دانم. بلکه یک کار اجتماعی می شمرم. البته دستگاه های مختلف می توانند کمک کنند. خود روحانیت در حوزه های علمیه می تواند برای این کار تدبیری بیاندیشند.

علت دیگر، مساله آمورزش های غلط و نادرستی است که باید اصلاح شود. باید بدانیم که نیاز به معنویت یک نیاز همیشگی است و ما به حضور در مسجد به صورت پیوسته نیاز داریم.

در این میان جوانان نیازهایی خاص و حساسیت بیشتر و متنوع تری دارند. در حال حاضر مساجد ما به سختی به این نیازها جواب می دهند. بعضی این بی رغبتی مردم را به بی توجهیشان نسبت می دهند. اگر چه ممکن است در مواردی همین طور باشد؛ ولی همه به این گونه نیستند. جامعه ما به لحاظ تاریخی دینی است و اگر چنین معضلی مشاهده می شود ما باید مشکلات موجود را شناسایی کنیم. حتی از جمله این مشکلات می توان مسائل ساده ای مانند عدم رعایت بهداشت مناسب در مساجد باشد. ولی به گمانم جوانان انتظار یک فضای معنوی و اخلاقی قوی را از مساجد دارند که کمتر آن را پیدا می کنند. در هر مسجدی که این فضا قوی است، جوانان هم حضور دارند.

علت دیگر می تواند کمبود مساجد باشد که موجب عدم دسترسی آسان به آن ها شده است. اگر من بدانم با طی کردن دویست و پنجاه قدم به مسجدی آرام و بی دردسر می رسم، دلیلی برای نرفتن ندارم. ولی وقتی باید یک کیلومتر برای رفتن به مسجد راه بروم، خیلی باید انگیزه داشته باشم.

 

شفقنا: هم اکنون کارکرد مسجد چیست و چه باید باشد؟ این نهاد صرفا یک نهاد عبادی است یا ابعاد دیگری هم دارد؟

نوبهار: کارکرد اصلی مسجد بُعد عبادی-معنوی آن است. این کارکرد مسجد گاهی جدی گرفته نمی شود. کارکرد مسجد به عنوان یک نهاد دینی باید محل تجلی دین به عنوان عنصری باشد که پاسخ گوی نیاز فطری و حس معنویت جویی انسان است. می توان گفت مسجدی که در آن فضای معنوی یافت نمی شود از فلسفه و هدف اصلی خود دور شده است. مسجدی که در آن امام جماعت یک نماز با اخلاص و باروح می خواند و مومنان نیز پشت سر او حاضر می شوند و این امر معنوی را تجربه می کنند، مسجدی است که که نقش اصلی خود را ایفا کرده است و باید آن را قدر شناخت. البته مسجد کارکردهای فرهنگی هم دارد.

شفقنا: بعضی کارکرد مسجد را صرفا عبادی می دانند و معتقدند مسجد نباید فعالیت دیگری داشته باشد. این نگاه با کارکرد فرهنگی که شما برای مسجد قائل شدید چگونه قابل جمع است؟

نوبهار: در انبوهی از متون دینی به کارکردهای آموزشی مسجد تصریح شده است. آموزش حکمت در دایره کار پیامبری است که حتی فراتر از کتاب است و پیامبر(ص) این کار را در مسجد انجام داده است. اصولا پروژه پیامبری یک پروژره فرهنگی است. اگر چه تعلیم مردم برای سر زدن به عالم غیب و تجربه امر قدسی با ارزش و کلیدی است، اما این تمام کار پیامبر نیست.

قدر مسلم آموزش نحوه تعامل درست جامعه مومنان با یکدیگر، رعایت اصول اخلاقی و تعاملات اجتماعی جزء مبانی دینی است که می توان در مسجد به تحکیم آن پرداخت. حدیث معروف حضرت علی علیه السلام که اشاره به فواید حضور در مسجد دارد مبین همین نظر است. در آن حدیث حضرت اشاره می کنند که کسی که به مسجد آمد و شد می کند، چیزهایی نصیبش می شود که از آن جمله طرفه ای از دانش و علمی راجع به قرآن است. عموم مردم نیازمندند تا آگاهی هایی در باره اسلام را در مسجد فرابگیرند. برابر مسلمات تاریخی، قرآن خواندن در مسجد، تفسیر قرآن، از اخلاق سخن گفتن در مسجد جزء سنت پیامبر بوده است و کارکرد مسجد با مطالعه سنت کشف می شود.

شفقنا: نگاه به مسجد از چشم انداز بین المللی چه لوازمی دارد؟

وقتی به مسجد از چشم انداز جهانی نگاه می کنیم مسأله از جنبه هایی متفاوت می شود. برای نمونه ما وقتی می توانیم با دست پر از حق مسلمان ها برای داشتن مساجد در کشورهای غیر اسلامی صحبت کنیم که همزمان از حق غیر مسلمان ها برای داشتن معابد و مراکز دینی در کشورهای اسلامی حمایت کرده باشیم. گفتگو با زبان حق اقتضائات خودش را دارد. وقتی شما حقی بر دیگری دارید، او هم احتمالا حقوقی علیه شما و به نفعش دارد. من گمان می کنم فقه اسلام و تعالیم اهل بیت ظرفیت تحمل چنین فضا و نگاهی را دارند.

از چشم انداز جهانی، مسلمانان به «مساجد جامعه ساز» سخت نیازمندند. این مساجد در ساخت هویت مسلمانان مؤثرند. مسلمانان به ویژه در کشورهایی که در اقلیت هستند به احساس هویت نیازمندند. مخصوصا نسلی از مسلمانان که در همان کشورها متولد شده اند و تجربه شرکت در آیین های جمعی دینی را ندارد.

در کشورهایی که مسلمانان در اقلیت اند مساجد گاه مرجع و جایگاه برای بسیاری از آداب و آیین های اسلامی مثل ازدواج اسلامی و انجام وصیت نامه دینی هم هستند. زیرا در آن کشورها نهاد خاصی وجود ندارد که متکفل این امور باشد.

مساله دیگری که در کشورهای غیر اسلامی جزو کارکردهای مسجد است، تعامل مثبت، سازنده و اثر گذار با معابد دیگر ادیان است. گفتگوهای بین ادیانی مخصوصا با گسترش اسلام هراسی خیلی با اهمیت هست. شاید در یک جامعه یک دست مسلمان به دلیل آگاهی هایی که از مبانی اسلامی وجود دارد، نیازی به تعامل نباشد و یا کمتر باشد ولی این نیاز در جوامع غیر مسلمان بسیار زیاد است. ما معتقدیم که پیامبر(ص)، پیامبر رحمت است و این دین، دین نژادی نیست.  ما معتقدیم این دین، دینی آزاد است و به روی جوامع دیگر باز است.

مساجد در کشورهای غیراسلامی باید سفیران رحمت باشند. باید مبین تعریفی عقلانی و رحمانی از اسلام باشند. این خلاف اصول اولیه مسلمانی است که کسی با عنوان مسلمان در کشوری غیر مسلمان وارد شود و همزمان که او را امین شمرده اند، حضورش در آن جوامع باعث ترس و نگرانی شود. برخی از مساجد در کشورهای غیر مسلمان، مروج عقاید و آموزه هایی هستند که به شدت با مبانی اسلام مغایر و مخالف است. این مساجد در تعامل با غیر مسلمان ها مروج یک رویکرد سازنده، انسانی و رحمانی نیستند.

ما باید در مساجد با پیروان سایر ادیان تعامل داشته باشیم. ما باید در نهاد مسجد با منطق و خردورزی با هراسی که بعضی از جریان های خاص از اسلام ایجاد کرده اند مقابله کنیم؛ نه این که مسجد به این دید دامن بزند. این مساله البته به مساجد واقع در کشورهای غیر اسلامی اختصاص ندارد. مساجد کشورهای مسلمان هم باید نماد توسعه و ترویج اسلام رحمانی باشد. مسجد در یک محله باید کانون آرامش و رحمت باشد. مسجد در فرهنگ دینی ما به خودی خود مقدس نیست. بعضی از مفاهیم نمی توانند جز تقدس بار دیگری داشته باشند. مثلاً ذات مقدس الله تعالی و قرآن مقدس هستند. اما مثلا مفهوم امام به خودی خود مقدس نیست. امام می تواند امام کفر و یا امام ایمان باشد. مسجد هم همینطور است و می تواند مقدس و یا ملعون باشد. در روایات از مساجدی به نام مساجد ملعونه یاد شده است. وقتی امام حسین علیه السلام شهید شدند، این مساجد را به عنوان تبرّک در پیروزی بر آن حضرت ساختند. ائمه سفارش کردند که در این مساجد نماز نخوانید. به این ترتیب مسجد می تواند کانون تولید و ترویج خشونت و آموزه هایی باشد که روح پیامبر و تعالیم ائمه طاهرین از آنها بیگانه است.

پیامبر(ص) در نوشتن پیمان مدینه به پیروان ادیان دیگر بسیار احترام گذاشتند و دین آن ها و معابدشان را به رسمیت شناختند. ایشان در طول حکومت خود در عزل و نصب کشیشان و راهبان دخل و تصرف نمی کردند.

شفقنا:برای این تعامل چه راهکارهای عملی وجود دارد؟

یکی از برنامه هایی که در ماه رمضان در بعضی از مساجد و مراکز اسلامی برگزار می شود این است که شبی را به دعوت از پیروان سایر ادیان، به ویژه ادیان ابراهیمی که با ایشان تاریخ و پیوندهای مشترک داریم اختصاص می دهند. این سنت بسیار خوبی است.

شفقنا: آیا ورود غیر مسلمان به مسجد اشکال شرعی ندارد؟

نوبهار: دلیل فقهی قوی برای حرمت ورود غیر مسلمان به مسجد وجود ندارد. شخصا فکر می کنم حضور غیر مسلمان در مسجد به خودی خود اگر باعث هتک حرمت مسجد نباشد، حرام نیست. بسیاری این گونه فتوا می دهند.

شفقنا: کارکردهای اجتماعی مسجد کدام است؟

نوبهار: محدوده مسجد نمایانگر یک جامعه ارگانیک است. مومنین با یکدیگر ملاقات های زنده و رو در رو دارند. حتی مسجد کارکردهای سیاسی هم دارد. اگر مسلمانان مورد تعرض قرار گرفتند آن را در مسجد طرح می کنند. از آن جا که مسجد حرم است، در طول تاریخ به عنوان محلی برای بست نشینی و مقابله با ظلم و ستم مورد استفاده قرار گرفته است.

البته کارکرد عبادی مسجد نباید در سایه سایر کارکردها گم شود. علت گرویدن نوع غیر مسلمانان به اسلام، پاسخ گویی اسلام به نیازهای معنوی ایشان است. پاسخ گویی به این نیاز معنوی باید در مساجد برجسته باشد و به چشم بیاید.

این افراط است که مسجد را تنها جایی برای نماز خواندن بدانیم ولی از آن طرف هم تفریط است که درمسجد همه چیز یافت شود، جز دعا و معنویت.

شفقنا: آیا قائل شدن به کارکردهای سیاسی برای مسجد به کارکرد اصلی آن لطمه نمی زند؟

نوبهار: کارکرد اصلی مسجد که عبادی است، به منظور پرهیز از به وجود آمدن همین مشکل است. مسجد جای موضع گیری های سیاسی و جناحی نیست. مسجد ملک مشاع همه مسلمانان است. مسجد به معنای حقوقی یک مکان کاملا عمومی است و محروم کردن افراد از آن دخل و تصرف در حق الناس و مصداق سلب حق است. در احکام فقهی تردید می شود که آیا می توان در مسجد را بست؟ این گونه بحث ها و پرسش ها عمومی بودن مسجد را کاملا نشان می دهد.

مسجد پایگاه نظامی نیست. نباید مسجد را با حزب سیاسی و حتی با دانشگاه اشتباه گرفت. جامعه مومنین هنوز به خیلی از آموزش ها نیاز دارد و مسجد یگانه جایی است که می توان این آموزش ها را در آن ارائه کرد. کسی که نه دانشگاه رفته و نه حتی سواد دارد، باید در مسجد چیزهایی را در باره اسلام یاد بگیرد. دانایی مسلمانان از اسلام، رهین مسجد است.

من بویژه بر عنصر معنویت تاکید دارم. باید در آیین های خود بازنگری کنیم که نحوه برگزاری آن ها تا چه حد تعلیم دهنده معنویت هستند. ما بایداز شکل گرایی در عبادت دوری کنیم؛ مثل پیامبر(ص) نماز بخوانیم. اما نمازی که معراج است و نه صرفا انداختن باری از دوش.  پیامبر فرموده است نماز نور چشم من است. طراحی همه احکام و آداب مسجد، برای فراهم آوردن یک فضای معنوی برای چنین نمازی است.

شفقنا: زنان چه نقشی در اداره مسجد می توانند داشته باشند؟

نوبهار: یکی از مشکلات اساسی عدم حضور فعال زنان به عنوان نیمی از جامعه در ساخت، اداره و بهره وری عادلانه از مساجد است. تبعیض های ناروا به ضرر زنان در همه حوزه ها از جمله در قلمرو نماز و عبادت و مسجد باید برداشته شود. ما باید بهترین جای مسجد را به زنان اختصاص دهیم و به آنان در اداره و تصمیم گیری درباره مسجد مجال و فرصت دهیم. اگر بهره وری زنان در مساجد افزایش پیدا بکند، این افزایش بهره وری به اعضای خانواده ها منتقل می شود و دوچندان می گردد. زنان پیام رسانان بسیار فعالی هم هستند. ایشان می توانند هم از طریق گفتمان و هم از طریق تعلیم و تربیت انتقال دهنده سنت ها به نسل بعد باشند.

شفقنا: چرا در بحث نظافت مسجد مشکل داریم؟

نوبهار: مشکل های متعددی وجود دارد که یک بعد آن فرهنگی است. البته هم اکنون فرهنگ کار داوطلبانه در مسجد هم وجود ندارد. اگر داوطلبان بیشتری برای کار در مسجد داشته باشیم، وضع بهداشتی بهتری را شاهد خواهیم بود. متأسفانه گاه آن قدر که از کار داوطلبانه در امامزاده ها استقبال می شود، از خدمت و کار داوطلبانه در مسجد استقبال نمی شود. همچنین نظافت مسجد به یک منبع مالی نیاز دارد. توجه به تامین هزینه های نگهداری مسجد، در جامعه ما نهادینه نشده است. البته طراحی و معماری هم بسیار با اهمیت است. نوع طراحی با رعایت نظافت بسیار مرتبط است.

شفقنا: معماری و آرایش مسجد چگونه باید باشد؟

نوبهار: درباره معماری مسجد در فصل سوم کتاب «سیمای مسجد» و مقاله معماری مسجد در متون دینی صحبت کرده ام. به اختصار، مسجد باید به دور از زرق و برق و هر چیزی باشد که توجه انسان را به عالم ماده جلب  می کند. مساجد با رعایت اصول زیبایی می توانند در عین سادگی جذاب و زیبا هم باشند و همان انتظار آرامشی که از مسجد داریم را برآورده سازند. ما نباید در ساخت و ساز مساجد به بهانه سادگی از مسائل زیباشناختی و زیباسازی غفلت کنیم. مسجد خانه صاحب همه زیبایی هاست؛ ولی زیبایی و جذابیتی قدسی که انسان را از تنگنای عالم ماده به قلمرو نامتناهی عالم غیب می کشاند.

شفقنا: هزینه های نگاهداری مساجد از چه طریقی باید تامین شوند؟ بعضی خواستار دخالت دولت در تامین هزینه های مسجد هستند.

نوبهار: اداره مسجد، یک امر مردمی است. مردم بعضی از حقوق خود از حکومت را در مسجد مطالبه می کنند. تامین هزینه های مسجد توسط دولت، موجب حکومتی شدن مساجد می شود و در نتیجه مردم نمی توانند مطالبات و حتی اعتراضات خود به حکومت را در مسجد مطرح کنند. به این دلیل به هیچ وجه به تامین هزینه های مسجد از طرف دولت قائل نیستم. اما گرفتن کمک و تسهیلات از دولت برای این کار اشکالی ندارد. اگر قرار باشد مثل برخی کشورها مساجد زیر سلطه حکومت ها باشند، این کارکرد کجا می خواهد متجلی شود؟ دولتی کردن و حکومتی کردن مساجد اشتباهی زیان بار و مایه کاستی و بی رونقی مسجد و نفی تنوع هویتی و فرهنگی آنها است و آنها را به نهادهایی کلیشه ای و دستوری تبدیل خواهد کرد.

شفقنا: چرا توجه به مسجد سازی در جامعه ما کم شده است؟

نوبهار: در بافت های سنتی نوع شهرهای کشور مساجد فراوانی خوبی دارند. پیش تر مردم خود را موظف به ساخت مسجد می دانستند. اما بعد از انقلاب اقداماتی انجام شد که باعث شد برخی بپندارند ساخت مسجد وظیفه دولت است و بدین ترتیب مشارکت مردم در ساخت مسجد کم شده است. این البته تنها یکی از دلایل است.

اما ما به طور کلی دچار مشکل در سرانه فضاهای عمومی هستیم. ما اکنون یک بی توجهی عجیب به فضاهای عمومی را تجربه می کنیم. ما دائما آسمان خراش می سازیم؛ بی آن که به نیاز مردم به فضاهای عمومی توجه کنیم. گاه فشارهای اقتصادی فرصت تفکر درباره آینده فضاهای عمومی را از مسئولان می گیرد. دائما اجازه ساخت و سازهای بسیار متراکم داده می شود؛ بدون این که به نیاز مردم و جمعیت شهری و روستایی به فضاهای عمومی توجه شود. مسجد البته یکی از فضاهای عمومی است، پارک، کتاب خانه، میدان های وسیع، خیابان و پیاده روهای مناسب هم نمونه های دیگر فضاهای عمومی هستند. به همه این موارد باید توجه شود. امیدوارم همه کسانی که کارشان به این حوزه مربوط می شود هر چه زودتر به این امر توجه نمایند و وضعیت سرانه فضاهای عمومی را بهبود ببخشند. در شهرسازی کنونی ما فقط مسجد نیست که مورد بی توجهی قرار می گیرد، بلکه همه فضاهای عمومی مورد بی توجهی است. باید به مسجد و همه فضاهای عموی که هر کدام به نوبه خود برآورندۀ نیازی خاص است توجه جدی کنیم.

انتهای پیام

www.shafaqna.com/persian

گالری تصاویر

{gallery}49666{/gallery}

 

برچسب‌ها: مسجد