حق من بر سرزمين مادري ام:مسأله اي به نام ايرانيان خارج از كشور

نويسنده: دكتر رحيم نوبهار

1- در روزهاي گذشته به دنبال توجه شايسته و به هنگام وزير محترم اطلاعات به مساله ايرانيان خارج از كشور كه در بردارنده پيامي مثبت و اميدبخش براي ايرانيان خارج از كشور بود گفت وگوهايي در باره اين مساله در فضاي مطبوعاتي و رسانه يي كشور مطرح شد. اين جانب با تجربه حدودا سه ساله اقامت در خارج از كشور در دو نوبت مناسب ديدم نكاتي را در اين باره مطرح كنم. به مساله ايرانيان خارج از كشور مي توان از جنبه هاي گوناگون نگريست.

2- از چشم انداز فقهي- حقوقي به نظر مي رسد كه انسان ها نسبت به سرزميني كه در آن متولد مي شوند نوعي ملكيت مشاع دارند. اين ملكيت مشاع امري صرفا ذهني و انتزاعي نيست، بلكه در قالب برخورداري از برخي حق ها عينيت مي يابد: مانند: حق بر تابعيت، حق بر تعيين نوع نظام سياسي حاكم، حق بر انتخاب مديران عالي رتبه كشور، حق بر مشاركت سياسي و اجتماعي و… اين حق ها البته مثل هر مورد ديگري مسووليت ها و وظايفي را هم در پي مي آورد. اين حق ها نمونه هاي روشن «حق الناس» هستند. اعتبارياتي كه در قالب «حق هاي نوپيدا» توسط عقلااختراع و ابتداع مي شود، اگر با اصول آموزه هاي اسلامي مخالف نباشند، مورد تاييد اسلام است. حق الناس از نظر تعاليم اسلامي به دست درازي به مال مردم محدود نمي شود. در وضع هرگونه محدوديت قانوني يا اداري و رويه يي براي تابعان يك كشور بايد به
«حق هاي» آنها توجه كرد. دست و دل بازي به خرج دادن در وضع مقررات يا رويه هاي محدود كننده روا نيست. حتي با كساني كه مرتكب جرم شده اند بايد با رعايت اين حق ها و تنها در چارچوب قانون و رويه هاي رسمي و كاملاشفاف و قابل پيش بيني برخورد شود. البته كيست كه نداند اصل «عفو» و «رحمت» از اصول بنيادين تعاليم و قضاي اسلامي است.

3- ايرانيان خارج از كشور به مقتضاي زيست در خارج از وطن با مسائل انساني، عاطفي و اخلاقي عميقي هم سر و كار دارند كه تفصيل آنها در اين مختصر نمي گنجد. سخن كوتاه آنان كه در ايران متولد شده اند، مثل همه كساني كه در سرزمين مادري شان متولد مي شوند، دلبستگي هاي خاصي به سرزمين، هموطنان، خويشان و نزديكان خود دارند. محروم كردن مردم از موهبت ديدار با سرزمين مادري شان و تماس هاي طبيعي و عاطفي با كسان و دوستان شان اخلاقي نيست. اين محروميت عاطفي حتي مي تواند به اختلال هاي رواني و شخصيتي بينجامد. يك تحقيق كامل روانشناختي مي تواند ابعاد دلتنگي و افسردگي و حس غريب غربت و دوري از وطن را شرح و بسط دهد. اين كار در توان نويسنده اين سطرها نيست. اميدوارم مسوولان مربوطه در اين باره مطالعه يي ميداني و علمي انجام دهند. آنچه من از نزديك گاه مشاهده مي كردم حس دلتنگي غريب، اشك هاي ريزان و بغض هاي تركيده شماري از ايرانيان بود كه بعضا به دلايل واهي و ترس هاي موهوم جرات ديدار ايران را نداشتند. مسوولان كشور مي توانند و بايد اين ترس هاي موهوم را بزدايند. گمان نمي رود مسوولان در برابر اين عواطف و احساسات هيچ مسووليتي نداشته باشند. چه دليلي دارد كه خانواده هاي ايراني به دلايلي كه گاه واقعيت ندارد براي برگزاري مراسم عروسي عزيزان خود از سراسر جهان در كشورهاي همسايه گرد هم بيايند و از حضور در ايران محروم مانند.

4- به ايرانيان خارج از كشور از چشم انداز «سرمايه انساني» هم مي توان نگاه كرد. شمار زيادي از ايرانيان خارج از كشور سرمايه هاي ارجمندي هستند كه با صرف هزينه هاي فراواني از بودجه عمومي كشور به نيرويي متخصص و كارآمد تبديل شده اند. تا آنجا كه من خبر دارم همه مسوولان بالاي نظام دل نگران موج مهاجرت نخبگان هستند و در اين باره پيگيري هايي را هم انجام داده و مي دهند. بسياري از كشورها براي جذب نخبگان و مغزهاي خلاق ايراني هوشمندانه برنامه ريزي كرده اند. هرگز روا نيست ما با نگاه نادرست خود به مساله مهاجرت ايرانيان همان راه و رويه يي را برگزينيم كه به نفع ايران نيست و به موفقيت كشورهاي ديگر براي جذب نخبگان ايراني كمك مي كند.

5- جدا از مهاجرت نخبگان، شماري از ايرانيان خارج از كشور در سايه تحصيل يا اشتغال به كارهاي بزرگ علمي و تخصصي در بخش هاي دولتي يا خصوصي تجربه هاي ارزشمندي كسب كرده اند. بستن باب مراوده با آنها و محروم كردن كشور از دانش و تجربيات آنها نامعقول است. در جهاني كه از «ديپلماسي علمي» سخن گفته مي شود. كشورها به نخبگان خود در خارج از مرزها همچون عوامل و زمينه هايي براي توسعه مبادلات علمي و فني نگاه مي كنند. براي تحقق اين امر آساني مراوده و حضور فيزيكي يك ضرورت
انكار ناپذير است. از عدالت خداوند به دور است كه همه دانايي ها و توانايي ها را تنها به مردم يك سرزمين عنايت كند. خداوند متعال به اقتضاي حكمت و رحمت خويش همه چيز را به همگان داده است و ملت ها را به نوعي نيازمند يكديگر قرار داده است تا آنان در تعاملي فعال و سازنده از يكديگر بياموزند و به يكديگر ياد دهند.

6- حفظ ارتباط ايرانيان خارج از كشور با ايران، ارتباط آنان را با فرهنگ اسلامي- ايراني عميق تر مي كند. آساني مراودات فيزيكي و حضوري ايرانيان در ايران، آنان را با تحولاتي كه در حوزه فرهنگ اسلامي- ايراني رخ مي دهد، آشنا مي سازد. از پديده هاي رايج در ميان ايرانيان خارج از كشور يا دست كم ساكن ايالات متحده يكي اين است كه برخي حوالي سال هاي پيروزي انقلاب اسلامي ايران را ترك گفته اند و ديگر به ايران باز نگشته اند. تصورات بسياري از آنان از ايران همان ذهنيت هاي پيشين است. از نقطه نظر مذهبي آنان در جريان تحولات فكري و ديني كه طي بيش از سه دهه در ايران رخ داده است، قرار نگرفته اند و به نوعي در نقطه يي از تاريخ جا مانده اند. از مشكلات چنين كساني يكي اين است كه آنان هرگز نمي توانند باورهاي مذهبي را به فرزندان خود بياموزند: زيرا از همراهي با تحولات فكري و ديني بازمانده اند و داشته ها و دانسته هاي قديمي آنان هرگز پاسخگوي نيازهاي جوانان و نوجوانان آنان نيست.

7- نياز پيش گفته در نسل دوم مهاجران و كساني كه در خارج از كشور متولد شده اند و هرگز ايران را نديده اند به مراتب عميق تر است. بسياري از آنان تنها نام ايران را شنيده اند يا تصوري كه در غرب از ايران ارائه مي شود را ذهن دارند: سيمايي كه معمولاسياه و به مراتب بدتر از واقعيت جامعه ايراني است. برخي از آنها تنها فرصت يافته اند زمان اندكي را در ايران و دامان فرهنگ اسلامي- ايراني ايرانيان سپري كنند. من شخصا به مواردي از مسلمانان نسل دوم برخورد كردم كه حتي مشتاق حضور در ايران براي تحصيلات حوزوي بودند: ولي گذار از روندهاي اداري حضور در ايران و چيرگي بر جو غير واقعي بيم و هراس براي شان چندان آسان نبود. پيداست كه ما وظيفه داريم اين بيم و هراس را هم به لحاظ عملي و هم به لحاظ ذهني كاهش دهيم. حضور بيشتر ايرانيان نسل دوم در ايران، شكاف ميان نسلي را كاهش مي دهد و چيزي به نام «خانواده ايراني» در خارج از مرزهاي جغرافيايي ايران را تقويت مي كند.

8- ايران مهد و كانون تشيع و آيين اهل بيت(ع) است. ايرانيان دين خواه و دين ورز و مواليان اهل بيت (ع) نيازهاي مربوط به اين حوزه را تنها از راه ارتباط هاي وسيع، پيوسته و آسان با ايران مي توانند برآورده سازند. به لحاط فرهنگي و آموزشي هيچ كشور ديگري نمي تواند نقش ايران را در اين باره ايفا كند و اين نياز را برآورده سازد. حتي يك برنامه درسي جامع و روزآمد براي آموزش اسلام اهل بيت(ع) به كودكان و نوجوانان وجود ندارد. به دليل سياست هاي انقباضي، حضور روحانيان و دين شناسان شايسته در خارج از كشور براي پرداختن به نيازهاي علمي و آموزشي ايرانيان با كاستي هاي جدي روبه روست. مطمئنا توسعه و گسترش رابطه ايرانيان با ايران به رفع اين كاستي و همانندهاي آن بسي كمك مي كند.

9- در اسناد گوناگون جمهوري اسلامي ايران و ديدگاه هاي مسوولان كشور بارها بر گسترش زبان پارسي تاكيد شده است. يكي از راه هاي عملي و موثر در اين باره گسترش و توسعه ارتباطات ايرانيان با ايران و حضور آنها در ايران است. امروزه حضور در كشوري كه فراگيري زبان ساكنان آن مورد نظر است از راهكارهاي بسيار كارآمد و تجربه شده است. در مدت اقامتم جوانان بسياري را ديدم كه صرفا بدين منظور به حضور در ايران و آموختن اين زبان تمايل شديد داشتند: اما موانع واقعي و ذهني براي حضور آنان هم كم نيست. توسعه و تسهيل حضور ايرانيان مقيم خارج در ايران بي گمان به اين مهم كمك مي كند.

10- رفت و آمد هاي آسان، گسترده و پيوسته ايرانيان در ايران وجه اقتصادي هم دارد. جدا از مبادلات علمي و فرهنگي و بستر سازي براي سرمايه گذاري هاي اقتصادي در شرايطي كه صنعت جهانگردي ما با وضعيت بسيار نامناسبي دست به گريبان است، مراودات ايرانيان به پروازهاي هواپيمايي به ايران گرمي مي بخشد و بر شمار مسافران فرودگاه هاي خلوت ما مي افزايد. بر بازار فرش و صنايع دستي اندك تاثيري مي گذارد كه به نوبه خود بايد آن را غنيمت شمرد. آنان كه دل مشغول مسائل امنيتي هستند از ياد نبرند كه امنيت پايدار در سايه يك توسعه همه جانبه به دست مي آيد. جامعه فقير و نابرخوردار از اقتصاد سالم و رفاه هرگز طعم شيرين امنيت را نمي چشد: حتي اگر دژواره باشد و همه اطراف آن را برج و بارو و قلعه فرا گرفته باشد.

11- انقلاب اسلامي يك انقلاب فرهنگي بود، نه انقلاب نظامي و تسليحاتي. بنا بوده و هست كه پيام اين انقلاب از طريق كلمات و مبادلات فرهنگي به گوش جهانيان برسد. شمار زيادي از ايرانيان خارج از كشور مي توانند سفيران فرهنگ اسلامي- ايراني باشند: مشروط به اينكه خود از وضعيت كشور خويش رضامند و خرسند باشند. بخشي از اين خرسندي با شناخت عيني و دقيق از جامعه ايراني به دست مي آيد كه لازمه آن نيز حضور در ايران و شناخت مسائل از نزديك است. برخورد كريمانه و كرامت محور با اين هموطنان و پايبندي به حقوق شرعي و قانوني آنان در اين باره يك ضرورت است. كسي كه از سوي كشور و نظامي بي دليل مورد بي مهري و طرد قرار گرفته باشد، هرگز نمي تواند سفير آن كشور و نظام باشد. حتي آنان كه به هر دليل نخواهند چنين مسووليتي را ايفا كنند از حقوق انساني و قانوني خود به عنوان يك ايراني برخوردارند و دليلي ندارد آنان را در شمار ستيزه گران قرار دهيم.

12- هر يك از عوامل ياد شده يا مجموعه آنها كافي است تا به مساله ايرانيان خارج از كشور تنها با ديد سياسي بسته و نگاه امنيتي يك بعدي نگاه نكنيم، بلكه با ژرف نگري به واكاوي و بازخواني سياست ها و رويه هاي موجود در اين باره و اصلاح و بهبود آنها بينديشيم و ايرانيان را بي جهت از حضور در ايران محروم نكنيم. گمان نمي كنم اين كاري لغو و بي اثر باشد، بلكه پرداختن به مساله يي ملي و همزمان يك ضرورت انساني، اخلاقي و ديني است.

پژوهشگر حوزوي و عضو هيات علمي دانشكده حقوق دانشگاه شهيد بهشتي*

□

 روزنامه اعتماد، شماره 2769 به تاريخ 14/6/92، صفحه 11 (حقوق)

برچسب‌ها: ایرانیان خارج از کشور, سرزمین مادری