حق بر منظر، حق بر کیفیت زندگی است

رحیم نوبهار- عضو هیأت علمی دانشکده حقوق- دانشگاه شهید بهشتی

1. رویکردی در دوران ما تمایل دارد تا بر قامت بسیاری از “مصلحت”­ها و “منفعت”­ها لباس زیبای “حق” بپوشاند. این به دلیل جذابیت مفهوم حق و بار اخلاقی و بُرندگی آن در کشمکش­های حقوقی و اجتماعی است. همین­که امری با نام حق شناخته می­شود نقض آن توسط دیگران اخلاقاً ناموجه قلمداد می­شود. با این حال، گفتمانی که به توسعه مفهوم حق تمایل دارد با این ایراد هم مواجه شده است که همه مصالح و منافع را حق قلمدادکردن به پدیده “تورم حق”­ می انجامد. وقتی همه چیز حق باشد، حقِّ “حق” چندان که باید ادا نمی­شود. همان­گونه که سعدی استاد سخن پارسی گفته است: اگر همه شب قدر بودی شب قدر بی­قدر بودی. افزون بر این، اگر بتوانیم حق­های به­ظاهر نوپیدا را به حق­های بنیادین و شناخته­شده فروبکاهیم دلیلی ندارد که پیوسته سیاهه حق­ها را طولانی­تر کنیم.
2. جدا از این منازعه، از جمله حق­های نوپیدا حق بر منظر است. مقصود از منظر یا چشم­انداز ناحیه­ای است که از نظر مردم ویژگی آن محصول عمل و تعامل عوامل طبیعی و یا انسانی باشد. منظر که امروزه بر اهمیت و لزوم پاسداشت آن تأکید می­شود تنها چشم­اندازهای عالی و برجسته نیست. چشم­اندازهای معمولی و عادی هم در هر حال منظرند و باید از آنها محافظت کرد. چشم­انداز ممکن است در مناطق طبیعی، روستایی، شهری یا مناطق پیشاشهری در دریا یا خشکی یا جزیره باشد. منظر پدیده­ای همه­جایی است و می­تواند بالقوه یا بالفعل باشد. اگر بنا باشد به چشم­انداز اهمیت بدهیم باید به چشم­اندازهای در حال شکل­گیری هم که گاه با احداث مناطق روستایی یا شهری نوپیدا مطرح می­شود اهمیت بدهیم.
3. وجود منظرها به زندگی و حیات انسان کیفیت می­بخشد. می­دانیم که امروزه فراتر از حق حیات از حق بر کیفیت حیات سخن گفته می­شود. کافی نیست که آدمیان زنده باشند، بلکه حیات و زندگی آنان باید با کیفیت باشد. بی­گمان منظرها و چشم­اندازها به نوبه خود به حیات کیفیت می­بخشند. همان­گونه که پاسداشت حیات آدمی ضروری است صیانت از هر آنچه به حیات آدمی کیفیت می­بخشد نیز ضروری است. احترام به منظر نمادی از احترام به رفاه انسان و ارزش­های بنیادینی مانند عدالت و برابری است. از نقطه­نظرعملی، از بین­بردن منظرها بی­گمان به کاستی­های روانی و اجتماعی فراوانی می­انجامد و زندگی را با فسردگی و بی­نشاطی همراه می­سازد.
4. از نگاهی دیگر چشم­اندازها میراث مشترک بشری است. اگر بخواهیم با ادبیات حق سخن بگوییم آنها به نوعی به عموم تعلق دارند و ملک مُشاع همه مردمند. در ادبیات حقوق بشر، منظر یک کالای عمومی ضروری(vital public good) و یک حق جمعی از نوع حق­های نسل سوم است. بی­گمان گونه­هایی از تصرف در آنها مصداق تصرف در حقوق دیگران است. از این نظر، دولت­ها، فعالان بخش خصوصی و دولتی و حتی یکایک مردم، موظفند در نگهداری منظرها بکوشند. بویژه در برنامه­های توسعه روستایی و شهری باید به حفظ چشم­اندازها و تعلق آنها به عموم پایبند بود. دولت­هایی که دل­مشغول کیفیت زندگی مردمند به حفظ چشم­اندازها بها می­دهند. آنها نه تنها در برنامه­ریزی­های شهری و روستایی به حفظ و حمایت از چشم­اندازها بها می­دهند که مردم را نسبت به اهمیت چشم­اندازها آگاه می­نمایند. همچنان که کنوانسیون اروپایی چشم­انداز، دولت­های عضو را به پیش­بینی درسی در مقاطع تحصیلی دبیرستان و دانشگاه برای افزایش آگاهی و حساسیت به چشم­انداز موظف نموده است.
5. باری ساخت و سازهای ناموجه و نامناسب در شهر، هم به حق بر شهر و هم به حق بر چشم­انداز زیان می­رساند. می­دانیم که از دهه­های ۱۹۷۰ مفهوم حق بر شهر توسط برخی اندیشمندان مطرح شده و گفتمان آن پیوسته در حال فربه­ترشدن است. ایده حق بر شهر می­تواند الهام­بخش مفاهیمی مانند دسترسی برابر همه شهروندان به خدمات شهری، مشارکت عمومی و مردم­سالارانه در اداره شهر، حق غریبه­ها و مهاجران به شهر، تعلق فضاهای عمومی به همگان و اداره دموکراتیک این فضاها باشد. البته کسی را رسد که حق بر شهر را هم بر پایه منازعه­ای که در بند یکم به آن اشاره شد به حق­های بنیادینی مانند برابری، مشارکت و .. فرو بکاهد. اما زندگی در شهر هم در هر حال باید با کیفیت باشد. از یک­سو نمی­توان با ساخت و سازهای ناموجه چشم­اندازهای طبیعی را از عموم گرفت. از سویی دیگر فضای عمومی شهر باید در مجموع چشم­نواز و گیرا باشد. در واقع اهالی شهر تنها به تصرفاتی رضایت ضمنی دارند که متعارف، مقبول و چشم­نواز باشد و منظر عمومی شهر را از آنان نگیرد یا منظرها را زشت نسازد. گونه­هایی از رفتار در شهر به خودی خود به حق مردم به منظر زیان می­رساند. برای مثال گونه­هایی از دوره­گردی می­تواند ­به منظر شهر آسیب بزند.
6. فضاهای عمومی شهری جایگاه فعالیت­های اجتماعی هم هست. به دلیل ارتباط دو مقوله حوزه عمومی و فضای عمومی فضاهای عمومی هم به لحاظ وسعت و اندازه و هم به لحاظ چشم­نوازی نباید به گونه­ای باشند که مردم را از حضور در آنها بی­رغبت نماید. مارشال برمن در مقدمه ای با عنوان مدرنیسم در خیابان­ها بر کتابش “تجربه مدرنیته” یادآور شده است که وجود فضاهای عمومی فیزیکی برای حوزه عمومی و مردم­سالاری ضروری است. او با اشاره به بازدید خود از برازیلیا پایتخت برزیل می­گوید: نوعی غیاب عمدی حوزه عمومی در این شهر احساس می شود. برازیلیا فاقد فضایی است که مردم بتوانند همدیگر را ببینند و با هم صحبت کنند. در نتیجه در این شهر حس تنهایی و گم­گشتگی به انسان دست می­دهد. (در این باره نک: نوبهار، فاطمه، از حوزه عمومی تا فضاهای عمومی، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی، بهار۱۳۹۲) نامطلوبی فضاهای عمومی می­تواند مردم را پیوسته به نشستن در خانه و گوشه­گیری و انزوا سوق دهد. بی­میلی به حضور در فضاهای عمومی حتماً به پیامدهای روانی و اجتماعی نامطلوبی می­انجامد و کیفیت مادی و اجتماعی زندگی را تضعیف می­نماید. بدین­سان کیفیت زندگی در شهر هم ایجاب می­کند تا در کنار توجه به چشم­اندازهای فضاهای خصوصی به چشم­انداز فضاهای عمومی هم اهتمام داشته باشیم.
7. در ادبیات دینی از دیرباز پیوسته بر حفظ حریم در ساخت و ساز تأکید شده است. رعایت حریم بویژه اگر درست طراحی و اجرا شود به نوبه خود هم به کیفیت زندگی در شهر و هم به حفظ چشم­اندازها کمک می­کند. تنها پرهیز از تخریب و امحای چشم­اندازها کافی نیست. باید ساخت­وساز شهری را به گونه­ای طراحی کرد تا شهروندان بتوانند در عمل از چشم­اندازها بهره­مند باشند. بنا نیست منظر و چشم­انداز مردم تنها سنگ و آجر و آهن باشد. انبوهی از متون دینی و بویژه آیات قرآنی هم بر تعلق زمین به همه آدمیان و هم بر لزوم نظر و نگاه به طبیعت به مثابه آفریده خداوند تأکید می­کند. همنوایی با این آموزه­ها می­طلبد تا بگذاریم نگاه بندگان خدا به آسمان زیبا، زمین گسترده و فراخ او، کوه­های برافراشته، جنگل­های سرسبز ورودخانه­های پرآب یا حتی کم­آب و خشک، کویرهای خشک و زیبا گشوده باشد و انسان هر چه بیشتر با طبیعت به مثابه صُنع و آفریده پرودگار همنشین و مأنوس باشد. دور نیست که ارمغان این همنشینی، همنوایی و هماهنگی بیشتر با طبیعت و دوری از بسیاری نابسامانی­های فردی و اجتماعی باشد.

   دانلود فایل 1603-09.pdf (نوع: PDF ، اندازه: 1.78MB)

برچسب‌ها: حق بر شهر, حوزه عمومی, فضای عمومی, کیفیت زندگی, محیط زیست