مردم سالاری و امید اجتماعی
خلاصه مقاله برای نخستین همایش علمی امید اجتماعی در ایران، ۷و ۸ اسفند ۱۳۹۶، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، چاپ شده در چکیده مقالات همایش، صص۶۷-۶۸٫
مردم سالاری و امید اجتماعی
رحیم نوبهار، دانشیار دانشکده حقوق- دانشگاه شهید بهشتی
این مقاله با مروری کوتاه بر نسبت میان دموکراسی و امید به برخی از موانعی می پردازد که در نظام حقوقی ایران در عمل مانع نهادینه شدن امید حاصل از مردم سالاری است.
در باره این که آیا دموکراسی و ارزش های مرکزی آن با امید ارتباط دارد یا نه؛ اختلاف نظر وجود دارد. از چشم اندازی، شعارهای محوری در مردم سالاری مانند: آزادی، برابری و برادری به خودی خود ارتباط مستقیمی با امید ندارند؛ به همین ترتیب مفاهیمی مانند حداکثر خوشبختی برای حداکثر مردم که در یک دیدگاه سودانگار از مردم سالاری با اهمیت است به ظاهر ارتباطی با مسأله امید ندارد. ایده اخلاقی حاکمیت قانون که در دموکراسی بااهمیت است نیز به ظاهر با امید ارتباط ندارد.
اما در دیدگاه مردمسالاری این ارزش ها همچون اموری دست یافتنی است. آنها صرفا احتمالات یا آرمان هایی اتوپیایی نیستند؛ بلکه امور ممکنی هستند که باید برای دست یافتن به آنها کوشید. بدین سان امید با مردم سالاری ارتباط پیدا می کند. به همین ترتیب درک این واقعیت که دموکراسی بدون مشارکت عمومی شکلی از الیگارشی است امید را به سیاست های مردمی پیوند می زند. با توجه به این که توسعه اجتماعی از جمله رسیدن به درکی عمیق تر از حق ها، دسترسی وسیع تر به دانش و شرکت هر چه بیشتر در قلمرو عمومی بهترین راه برای دستیابی به برابری و کاهش یا محو فقر است سیاست های مربوط به امید برای نظریه و اقدام مردم سالارانه ضروری و بااهمیت می شود.
در گفتمان مسلط دموکراسی یا دست کم در یکی از خوانش ها و رویکردهای دموکراسی بر مشارکت شهروندان در امور عمومی حتی در شرایطی که آنها به اندازه کافی برخوردار نیستند و چه بسا توان عالی برای تصمیمسازی ندارند تأکید می شود. این خوانش تأکید خود را بیش از هر چیز بر مشارکت قرار می دهد. موتور محرکه این اندیشه که یک اولویت هنجارین به مشارکت می دهد این است که برابری اقتصادی نمی تواند بدون سیاست های مشارکتی به دست آید. این دیدگاه به امید بها می دهد؛ زیرا نوید می دهد که مشارکت های مردمی در سیاست های مردم سالارانه راه مناسبتری را به روی برابری اقتصادی می گشاید تا اصلاح تدریجی کیفیت های شهروندی در شهروندان.
به نظر می رسد در نظام هنجارین انتخاباتی جمهوری اسلامی ایران حق مشارکت مستقیم همه مردم در انتخابات در همه سطوح در مرحله نظر به رسمیت شناخته شده و به مشارکت فعال شهروندان که به طور طبیعی می تواند کانون امید باشد اهمیت داده شده است. برابر قوانین موجود همه شهروندان جدا از موقعیت اقتصادی و اجتماعی خود می توانند در انتخابات شرکت کنند. هرچند گاه برای انتخاب شوندگان محدودیتهایی جدی وجود دارد.
صرف نظر از محدودیتها این مشارکت به طور طبیعی باید درجه بالایی از امید و نشاط اجتماعی را به ارمغان بیاورد. در عمل اما موانعی وجود دارد که امید و شور ناشی از مردم سالاری کیفیت لازم و معیار را ندارد و چندان که باید نهادینه نشده است. حتی اصل مشارکت مردم به کاتالیزورها و محرکهای فراوانی نیاز دارد. برخی از موانع شکل گیری امید و نشاط حاصل از مردم سالاری که در این مقاله بررسی میشوند عبارتند از: فرایندهای سختگیرانه تایید صلاحیت نامزدها در انتخابات های مختلف؛ احتمال رد صلاحیت نامزدهای تایید شده در هر مرحله از انتخابات؛ کوتاه بودن زمان فعالیت های انتخاباتی، فقدان مناظرات مدنی و جامعوی مربوط به راه حل معضلات اجتماعی، اختصاصی بودن برخی از مهمترین نهادهای انتخاباتی مانند مجلس خبرگان رهبری، یکنواختی و تغییرنابرداری برخی از نهادهای اساسی قدرت مانند شورای نگهبان، تعدد مشاغل برخی از چهره های سیاسی. گردش قدرت در میان افراد معدود، خانوادگی شدن برخی از نهادهای قدرت، قدرتمندی و در عین حال پاسخگو نبودن برخی از نهادهای غیرانتخابی، دست و پاگیر بودن قوانین و مقررات مربوط به فعالیت در قلمرو عمومی و تشکیل سازمانهای مردم نهاد. هر یک از این موانع به سهم خود شور و امید اجتماعی را که محصول طبیعی مردمسالاری است به نوعی تضعیف می کند.
واژگان کلیدی: امید، مردمسالاری، دموکراسی مشارکتی، حوزه عمومی، جامعه مدنی.